Besin, anında politize edilebilecek bir konu!

Üsküdar Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi ve Kimyagerler Derneği iş birliği, Tarım ve Orman Bakanlığı desteğiyle bu yıl “Gıda Üretiminde Sürdürülebilirlik” temasıyla düzenlenen “4. Milletlerarası Besin Kimyası Kongresi”, 8-11 Mayıs 2025 tarihleri ortasında Antalya/Kemer’deki Juju Premier Palace Hotel’de gerçekleştirildi.

Kongre kapsamında gerçekleştirilen özel oturumda ana konuşmacı olarak yer alan Üsküdar Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Deniz Ülke Kaynak “Krizler Yüzyılında Besin Arzında Riskler ve Fırsatlar” bahisli konuşma yaptı.

“Ne anlatırsak anlatalım, mevzuyu getiriyoruz kendi alanımıza, siyaset alanına.” diyerek kelamlarına başlayan Prof. Dr. Kaynak, siyasetin her şeyle irtibatlı olduğunu ve dünya siyasetinin herkes için izlemeye kıymet ve kıymetli bir faktör haline geldiğini belirtti.

21. yüzyıl bir “krizler yüzyılı” 

21. yüzyılın bir “krizler yüzyılı” olduğunu tabir eden Prof. Dr. Kaynak 21. yüzyıla girerken “Y2K sendromu” olarak bilinen bilgisayar sistemlerinin çökebileceği tasasının yaşandığını lakin bunun gerçekleşmediğini belirterek, Birleşmiş Milletler tepesinde çizilen optimist tablonun, 11 Eylül ataklarıyla kısa müddette dağıldığını vurguladı.

Bu atağın, global güvenlik algılarında önemli bir kaymaya yol açtığını ve devletlerin kaynaklarını askeri harcamalara yönlendirdiğini söz eden Prof. Dr. Kaynak, savunma harcamalarının 750 milyar dolardan 2,5 trilyon dolara çıktığını, petrol fiyatlarının rekor düzeylere ulaştığını ve bir dehşet atmosferinin oluştuğunu, birebir vakitte, İslam dünyasının “öteki” olarak konumlandırıldığını ve bunun bir düşman gereksinimini karşıladığını kaydetti.

İkinci büyük krizin 2008-2009 ekonomik krizi olduğunu ve bu krizle birlikte devletin yine bir iktisadi aktör olarak sisteme dahil olduğunu belirten Prof. Dr. Kaynak, şirket CEO’larının devletler tarafından atanabilir hale geldiğini, üçüncü krizin ise pandemi olarak ortaya çıkan sıhhat krizi olduğunu ve bu krizin devletin bireyler üzerindeki biyopolitik iktidarını sağlamlaştırdığını, aşı mecburiliği, seyahat kısıtlamaları üzere uygulamalarla bireylerin hayatlarının denetim altına alındığını vurguladı.

Mental hastalıklar için harcanan para 2024 prestijiyle 5 trilyon dolara ulaştı

Prof. Dr. Kaynak, bu üç global krizin, kaygı, dert ve çok güvenlikleştirme ortamı yaratarak 21. yüzyıl dünyasını şekillendirdiğini belirterek, savunma harcamalarının yanı sıra mental hastalıklar için harcanan paranın 2024 prestijiyle 5 trilyon dolara ulaştığını ve 2030’da bu sayının 16 trilyon dolara çıkmasının beklendiğini söz etti. Prof. Dr. Kaynak, “Bu bizlerle ilgili birtakım projelerin olduğu, bizlere bir şey yapılacağını da gösteren bir faktör. Endişelerimiz mı artacak, telaşlarımız mı artacak? Artık önümüzdeki devirlerde göreceğiz.” dedi.

Küresel bir siber hücum önemli sonuçlar doğurabilir

Prof. Dr. Kaynak, 21. yüzyılın birinci 25 yılında üç büyük global krizle karşılaşıldığını belirterek, dördüncü bir krizin nereden geleceğinin meçhul olduğunu fakat siber alanın potansiyel bir kaynak olabileceğini söyledi. Kripto para piyasalarına ve bulut sistemlerine bağlı dijital varlıklara yönelik global bir siber hücumun önemli sonuçlar doğurabileceğini vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, bu tıp bir taarruzun, ziraî üretimden lojistiğe, imalattan perakendeye kadar besin kesiminin her evresini felç edebileceğini tabir etti.

İspanya ve Portekiz’deki kısa periyodik elektrik kesintilerinin bile trilyonlarca dolarlık ziyanlara yol açtığını hatırlatan Prof. Dr. Kaynak, kripto para piyasalarındaki büyük bedelin de siber akınlara karşı inançsız bir ortamda bulunduğu söyledi.

Bir öbür potansiyel kriz alanının ise toplumsal medya ortamında yaratılabilecek tasalar, kaygılar ve büyük kitle hareketlenmeleri olduğunu söz eden Prof. Dr. Kaynak, Arap Baharı’nın bir “Twitter devrimi” olduğunu hatırlatarak, X üzere platformların siyasi gayelerle kullanılabildiği, bot hesaplar ve düzmece haberlerle kitlelerin yönlendirilebildiğini vurguladı.

Gıdanın politize edilmesi ve ticari yaptırımlar

Gıda sıkıntısının hayati kıymet taşıdığını ve anında politize edilebilecek bir bahis olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, ülkeler ortası münasebetler bozulduğunda besin eserlerinin bir yaptırım aracı olarak kullanılabildiğini belirtti.

Prof. Dr. Kaynak, “Senin domatesini almıyorum diyor mesela. Rusya’yla sorun yaşıyorsun, ‘almıyorum’ diyor. ‘İçinde pestisit vardı’ üzere bir şey uyduruyor mesela.” diyerek, bu çeşit durumların temel sebebinin çoklukla hakikaten bir sıhhat riski değil, siyasi baskı oluşturma emelinde olduğunu, desteklenmek istenen ülkeden ziyanlı da olsa eser alınırken, karşı çıkılan bir ülkenin eserlerinin alınmayarak ekonomik ziyan verilmeye çalışıldığını kaydetti.

Bir diğer kıymetli kriz alanı olarak iklim krizi…

Bir diğer kıymetli kriz alanı olarak iklim krizine dikkat çeken Prof. Dr. Kaynak, tarihteki büyük besin krizlerinin iklimsel değişimlerle irtibatlı olduğunu hatırlattı. 1600-1750 yılları ortasındaki Avrupa’daki iklimsel soğuma periyodunun büyük kıtlıklara yol açtığını kaydeden Prof. Dr. Kaynak, günümüzde de muhakkak bölgelerin sular altında kalması, kimi eserlerin iklim değişikliği nedeniyle yetiştirilememesi, toprağın zehirlenmesi, kirlenmesi ve kuraklık üzere sıkıntıların önemli besin krizlerine yol açabileceğini söyledi.

Küresel iklim krizinin yalnızca besin şokları yaratmakla kalmayıp, memleketler arası göçleri tetikleyebileceğini, su krizlerine yol açabileceğini ve büyük nüfus hareketlerine neden olabileceğini vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, “Türkiye de iklim krizinden en çok etkilenecek olan toprak alanlarının başında geliyor.” diye konuştu.

Grönland’ın altı önemli doğal kaynaklarla dolu 

İklim krizinin bir başka tesirinin ise yeni ticaret yollarının ortaya çıkması olduğunu söz eden Prof. Dr. Kaynak, dünyanın gözünün Arktik bölgesinde olduğunu lisana getirerek, şöyle devam etti:

“Grönland, yüzölçümü açısından Türkiye’nin yaklaşık 2,5 katı büyüklüğünde devasa bir bölge. Pekala neden bu kadar kıymetli? Zira günümüzde dünyanın en büyük güç rezervleri artık bu bölgelerde yer alıyor. Grönland’ın altı önemli doğal kaynaklarla dolu. Üstelik iklim krizi nedeniyle buzullar süratle eriyor ve bugüne kadar kimyasal görmemiş, tertemiz, tarıma elverişli alanlar açığa çıkıyor. Örneğin, Sibirya artık ekip-biçilecek hale gelmeye başladı. Kuzey Denizi ise lojistik açıdan büyük bir avantaja sahip olmaya başladı. Zira dünyanın kutup bölgesi, yapısı gereği dar bir alan; bu da kuzeyden yapılan seyahatleri ve nakliyeciliği çok daha kısa müddette ve ekonomik hale getiriyor. Şu anda kullandığımız tüm büyük ticaret yolları güneyde ve daha uzun uzaklıklara yayılmış durumda. Fakat kuzeye yöneldikçe, bu aralıklar kısalıyor ve büyük bir lojistik kapasite ortaya çıkıyor. İklim krizi, yalnızca çevresel tesirlerle değil, birebir vakitte güç kaynakları ve global ticaret yolları üzerinde de büyük bir değişim yaratacak üzere görünüyor.”

Günümüzdeki çatışmaların büyük bir kısmı ticari koridorların yine şekillenmesiyle ilişkili

Gıda konusunda bir öteki değerli sorunun ticari koridorlar ve bunlar ortasındaki rekabet olduğunu belirten Prof. Dr. Kaynak, günümüzdeki çatışmaların büyük bir kısmının ticari koridorların yine şekillenmesiyle yakından bağlı olduğunu söz etti.

Günümüzde ortaya çıkan ticari koridorların ambargolara karşı yeni alanlar açma maksadı taşıdığını belirten Prof. Dr. Kaynak, 2023 yılında muahedesi yapılan AYMEK (Hindistan-Orta Doğu-Avrupa Ekonomik Koridoru) koridorunun oyun değiştirici bir faktör olduğunu, bu koridorun Mumbai’den başlayıp Dubai üzerinden Arap Yarımadası’nı geçerek İsrail’deki Hayfa Limanı’ndan Pire’ye kadar uzanacağını anlattı. Prof. Dr. Kaynak, yol üzerinde Kıbrıs’ın bulunduğunu ve bu durumun Türkiye için riskler barındırdığını tabir etti.

AYMEK koridorunun dışında, güney koridoru olarak bilinen ve Çin’den, Hindistan’dan gelen ticari eserleri Kızıldeniz ve Süveyş Kanalı üzerinden taşıyan bir öteki kıymetli güzergahın da Gazze açıklarından geçtiğine işaret eden Prof. Dr. Kaynak, bölgedeki jeopolitik gelişmelerin besin arzı üzerindeki tesirlerine dikkat çekti.

Gazze bölgesi milletlerarası bir limana dönüştürülmek isteniyor

Küresel besin arzının güvenliğinin, günümüz dünyasındaki jeopolitik gelişmelerin ve ticari koridorlar üzerindeki rekabetin merkezinde yer aldığını vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, Gazze sorununun memleketler arası bir sorun haline gelmesinin altında, bölgenin milletlerarası bir limana dönüştürülme isteğinin yattığını belirtti.

Donald Trump’ın dünyaya emlak piyasası üzere baktığını ve Gazze’yi “çok hoş bir gayrimenkul” olarak gördüğünü tabir eden Prof. Dr. Kaynak, Amerika’nın Alaska ve Louisiana’yı satın almasını örnek göstererek, Batı’nın toprağa özel mülkiyet ve mali bir bedel olarak baktığını söyledi.

Gazze’nin İsrail’e bırakılmayan lakin memleketler arası bir idareyle açık bir liman haline getirilmeye çalışıldığını ve bölgedeki nüfusun seyreltilerek farklı bir yapı oluşturulmak istendiğini anlatan Prof. Dr. Kaynak, “Temel problem ticari koridor açılması. Kimse beşerlerle falan çok fazla ilgilenmiyor.” Diye konuştu.

PKK terör örgütünün silah bırakma ihtimaline değinen Prof. Dr. Kaynak, bu durumun Ortadoğu’daki yeni nizam arayışlarıyla ilişkili olabileceğini söyledi. Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’ın öldürülmesinin akabinde Netanyahu’nun “Bu bir yeni tertip harekatı” açıklamasını hatırlatan Prof. Dr. Kaynak, bölgede devlet dışı aktörlerin rolünün azaldığı, devletten devlete bağların ön plana çıktığı bir periyoda girildiğini belirtti.

Türkiye’nin Zengezur koridorunu açması

Türkiye’nin de Zengezur koridorunu açarak orta koridor stratejisini hayata geçirmeye çalıştığını belirten Prof. Dr. Kaynak, bu yolla Azerbaycan ve Türk Cumhuriyetlerinden gelen ticaretin Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaştırılmasının hedeflendiğini lisana getirdi.

Prof. Dr. Kaynak, Azerbaycan ile İsrail ortasındaki ilgilerin Türkiye’yi Gazze konusunda sıkıntı bir istikrara soktuğunu tabir etti.

2022’de yapılan tahıl koridoru anlaşması…

Bütün ticari koridorların besin güvenliği ve besin arzının güvenliği açısından hayati değere sahip olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, Karadeniz’in dünyanın en kıymetli tahıl ambarlarından biri olduğunu ve Türkiye’nin bu bölgeden gelen tahıl için bir geçiş alanı oluşturduğunu, 2022’de yapılan tahıl koridoru muahedesinin dünya açısından çok kıymetli olduğunu ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ı memleketler arası alanda ön plana çıkardığını söz etti.

Gıda arzındaki global dengesizlikler ve potansiyel riskler

Amerika’nın dünyanın kıymetli tahıl ambarlarından biri olduğunu ve rahatlıkla üretim yapıp satabildiğini belirten Prof. Dr. Kaynak, Afrika’da ise işlenemeyen kaynakların bulunduğunu, Sudan üzere ülkelerin aslında en verimli tahıl jenerasyonları ortasında yer alabileceğini lakin paylaşım savaşları nedeniyle bu potansiyelin kullanılamadığını tabir etti.

Gıda güvenliği açısından kıymetli bir risk olarak “agroterörizm” kavramına dikkat çeken Prof. Dr. Kaynak, tarımsal alanlara yönelik terör ataklarının mümkün olduğunu söyledi.

Dünyada 344 milyon insan açlık tehdidiyle yaşıyor

İnsanların besine ulaşımlarını engellemenin, Maslow’un gereksinimler hiyerarşisinin en temel basamağı olan fizikî gereksinimlere yönelik bir hücum olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Kaynak, bu durumun güvenlik gereksinimini da ortadan kaldırarak insan olmanın gerektirdiği bütün güvenlik damarlarını kestiğini söz etti.

Prof. Dr. Kaynak, “Dünyada 344 milyon insan açlık tehdidiyle yaşıyor, yaklaşık 2 milyon insan açlıktan ölmek üzere ve değerli bir kısmı Gazze’de bulunuyor. Türkiye’de bile yetersiz beslenme önemli bir sorun. Devlet okullarındaki çocukların yaklaşık yüzde 60’ı kahvaltı etmiyormuş, yüzde 10’a yakın bir kısmı akşam yemeği yemeden yatıyormuş. Türkiye’de de artık derin yoksulluk dediğimiz bir şey var. Açlıkla terbiye ediliyor beşerler. Bu nedenle besin sorununu ön plana çıkarmamız kaçınılmaz.” halinde konuştu.

Türkiye’nin kendisini öteki ülkelerden farklı bir biçimde müdafaa altına alması…

Uluslararası bağlantılardaki güç istikrarlarına de değinen Prof. Dr. Kaynak, “Amerikan kartalına inanç olmaz. Rus ayısıyla dansa kalkılmaz fakat Çin ejderhasına çok yaklaşırsak da elimiz yanar.” diyerek Türkiye’nin dikkatli bir istikrar siyaseti izlemesi gerektiğini vurguladı.

Prof. Dr. Kaynak, “Türkiye’nin kendisini başkalarından ayrı bir biçimde müdafaaya alması, bizim çocukluğumuzdaki üzere kendi kendine yeten, kendi besin güvenliğini kendisi teminata alan bir ülke olmaya başlaması tıpkı vakitte stratejik bir güvenlik tercihidir.” diyerek kelamlarını tamamladı. 

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı